تحقیق اكولوژی گندم

مقدمه:

گندم به عنوان یكی از اصلی‌ترین مواد غذایی بشر و مهمترین محصول زراعی و ماده غذایی در اكثر كشورها، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. با توجه به رشد روزافزون جمعیت و افزایش قیمت این كالا در بازار بین‌المللی اهمیت دستیابی به خود كفایی با این محصول استراتژیك، روز به روز افزایش بیشتری پیدا می‌كند. در گزارش سالیانه انتشارات سازمان خواربار جهانی(FAO)، اظهار شده كه عملكرد گندم در واحد سطح، در كشور ایران از متوسط تولید جهانی به مقدار 570 كیلوگرم در سال 1990 پایین‌تر بوده است. در بین مواردی كه كارشناسان، این سازمان به عنوان دلایل پایین بودن عملكرد این محصول در كشور ایران ارائه داده‌اند، ناكافی بودن میزان دانش فنی كشاورزان بطور بارزی استنباط می‌شود. در راستای ایجاد تحول در روند تولید گندم در كشور ایران، طرح محوری گندم به عنوان یكی از جامع‌ترین و مهمترین طرح‌های وزارت كشاورزی به منظور افزایش تولید گندم در سال 1368 به اجرا در آمد. آنچه در دهه گذشته مورد توجه قرار گرفته است، زیر سؤال رفتن برنامه‌های توسعه‌ای است كه تنها هدف آنها افزایش تولید می‌باشد(6).

آمار نشان می‌دهد كه ایران نزدیك به 20 میلیون هكتار زمین قابل كشت دارد؛ از این مقدار، سالیانه حدود 10 هكتار به ‌صورت آیش گذارده می‌شود و 5/8 تا 9 میلیون هكتار آن زیر كشت محصولات كشاورزی مختلف می‌رود، كه حدود 3/2 آن به كشت گندم اختصاص می‌یابد و سطحی معادل 6/5 میلیون هكتار را می‌پوشاند. از این مقدار 6/1 میلیون هكتار به گندم آبی و 4 میلیون به گندم دیم تعلق دارد(4).

2-1- اهمیت اقتصادی گندم:

گندم معمولی (T.aestivum L.em.Tell) در محدوده وسیعی از شرایط آب و هوائی جهان رشد می‌كند و در حقیقت این گیاه سازگار‌ترین گونه‌های غلات است. زمین‌های زیادی در سر‌تا‌سر جهان در مقایسه با سایر گیاهان زراعی، به كشت آن اختصاص داده شده است، زیرا گندم غذای اصلی انسان است كه به طور مستقیم مورد مصرف قرار می‌گیرد. به این ترتیب سطح كشت و تولید جهانی آن از سایر محصولات بیشتر است. گندم منبع اصلی كربوهیدرات غذای انسان را تشكیل داده و از لحاظ تهیه نان و ارزش نانوایی، آرد هیچ‌یك از غلات به پای آرد گندم نمی‌رسد. به خاطر داشتن بافت همبندی گلوتن گندم، خاصیت نانوایی آن دارای ارزش بسیار بالایی است. كیفیت گلوتن گندم بستگی به ژنوتیپ گندم‌ها دارد و همین صفت است كه آرد گندم را ممتاز می‌نماید. بر خلاف هر غله دیگری، گلوتن گندم قادر است ور آمدن خمیر را از طریق تشكیل سلول‌های كوچك گاز و نگهداشتن گازكربنیك تشكیل شده در اثر تخمیر، به انجام برساند. در هرحال مصرف نان‌هایی كه خمیرشان تخمیر حاصل می‌كنند و یا آنهایی كه نمی‌كنند از قرن‌ها پیش و شاید هم در دوران قبل از تاریخ ثبت شده و مورد استفاده قرار می‌گرفته است. هر چند گندم از نظر بعضی از اسید‌های آمینه بخصوص لایسین فقیر است، ولی جزء بهترین غذاها به شمار می‌رود. نشاسته گندم به سادگی هضم می‌شود، زیرا دارای مقدار زیادی پروتئین می‌باشد. دانه گندم حاوی بسیاری مواد معدنی، ویتامین‌ها و چربی‌ها است(9).

در ایران مانند بسیاری از كشورهای جهان، نان حاصله از گندم مهمترین ماده غذائی روزانه مردم را تشكیل می‌دهد و نقش عمده‌ای در تأمین انرژی و پروتئین مورد نیاز بدن به عهده دارد. نان گندم یكی از ضروری‌ترین مواد غذائی و قوت اصلی اكثریت عظیمی از مردم كشورمان را تشكیل می‌دهد. بر طبق آمار مختلف متوسط سهم مصرف نان در كل انرژی مورد احتیاج حدود 40 درصد می‌باشد. به دلیل محتوای بسیار زیاد دانه از مواد پروتئینی و هیدرات كربن و نیز نسبت میان آنها كه برای انسان بسیار عالی و مفید می‌باشد، امكان نگهداری دانه به مدت طولانی و حمل آنها به مسافت‌های خیلی زیاد بدون اینكه تغییراتی در آنها بوجود بیاید، میسر است و همچنین امكان كشت موفق آن در شرایط آب و هوای كاملا متفاوت (سرد و معتدل، خشك و گرم و...) و تا ارتفاعات خیلی بالا در پرو تا ارتفاعات 400 متری كشت می‌گردد(9).

در كل وجود آب و دمای مناسب، در تمام مناطق دو عامل تعیین كننده در میزان كشت گندم است. در مناطق مرطوب و گرم با علت شیو‌ع بیماری مخصوصا زنگ گندم، زراعت این محصول چندان رواج ندارد. كشورهای آسیایی، 26 درصد سطح زیر كشت گندم (90 میلیون هكتار) را به خود اختصاص داده‌اند؛ تقریبا یك‌سوم و به سخنی دقیقتر، 31 در‌صد محصول دنیا از این منطقه بدست می‌آید. در آسیا این محصول هم در مناطق معتدله (مانند چین) و هم در مناطق گرم (مانند هندوستان، پاكستان، افغانستان سوریه و تركیه) زراعت می‌شود. در برخی از كشورهای مذكور در سال‌های اخیر محصول گندم به طور اساسی اضافه شده است. دلیل این كار استفاده از واریته‌ها یا ارقام پر محصول و اتخاذ روش‌های كشت جدید بوده است(4).

3-1- مشخصات گیاه‌شناسی گندم:

گندم گیاهی است یك‌ساله، تك لپه و از خانواده گندمیان gramineae و از جنس تریتیكم triticum كه دارای گونه‌های بسیار زیاد وحشی و اهلی است. نمونه‌های وحشی آن غالبا به صورت علف هرز خود‌نمایی كرده و مزاحم كشت و كار می‌گردند. گندم مانند هر گیاه دیگری دارای ریشه، ساقه، برگ، گل و دانه می‌باشد كه ذیلاً به شرح هر‌یك از آنها پرداخته می‌شود:

1-3-1- ریشه گندم:

هنگام جوانه‌زدن گندم، اولین اندامی كه پوست دانه را می‌شكافد و از آن خارج می‌شود ریشه‌چه می‌باشد. از این پس رشد گیاهچه كه در زیر خاك و در تاریكی انجام می‌پذیرد شامل رشد طولی سریع ساقه همراه با تغیر حالت‌های ویژه آن می‌باشد تا اینكه ساقه‌چه گیاه جوان بتواند در خاك پیشروی كرده و از موانع موجود بر سر راه بگذرد و هر‌چه زود تر سر از خاك بیرون آورد. یكی از بارزترین تغییر حالت‌های ساقه آن است كه مریستم انتهائی ساقه به وسیله برگ غلاف مانندی به نام كلئوپتیل coleopotile پوشیده می‌شود. وقتی گیاهچه سراز خاك بیرون آورد و اولین برگ گندم كه نشانی از یك لپه‌ای بودن آن است ظاهر شد، عمل كلروفیلی آغاز می‌شود، از محل اولین گره نزدیك خاك گیاه‌چه، ریشه‌های اصلی گندم بیرون می‌آیند. این ریشه‌ها كه از نظر شكل به ریشه‌های اولیه شباهت دارند به ریشه‌های ثانویه موسومند. این ریشه‌ها نسبتا از لحاظ قطر و طول همسان و مشابه می‌باشند و در بین آنها راست ریشه مشاهده نمی‌شود(ریشه افشان). عمده ریشه‌های گندم در زراعت آبی در عمق 25-20 سانتیمتر و در زراعت دیم در عمق 15-10 سانتیمتر قراردارند (به علت عمق كم خاك زراعی و عدم توسعه ریشه‌ها)(1).